Źródła prawne do reformy monastycznej w czasach karolińskich

Opis

Karolińska reforma życia monastycznego kojarzona jest zwykle z osobami Benedykta z Aniane oraz jego protektora i zarazem ucznia, cesarza Ludwika Pobożnego. Jest to jednak daleko idące uproszczenie. Działalność Benedykta z Aniane oraz innych wybitnych przedstawicieli dziewiątowiecznego ruchu odnowy życia wspólnotowego stanowi bowiem etap znacznie dłuższego i złożonego procesu. Jego umownych początków można poszukiwać w latach 40. VIII w., kiedy to św. Bonifacy nawoływał do uporządkowania zasad organizacji galijskich wspólnot monastycznych wedle Reguły św. Benedykta z Nursji. W kolejnych dzisięcioleciach VIII w. postulat ten wielokrotnie powracał, aby wreszcie za panowania Karola Wielkiego znaleźć ostateczny wyraz tak w legislacji synodalnej i królewskiej, jak i w staraniach opatów, dążących do tego, by realizować go w praktyce życia codziennego poszczególnych klasztorów na rozległym obszarze karolińskiego władztwa. Panowanie Ludwika Pobożnego przynosi obfitość źródeł, wyjaśniających znaczenie wprowadzanych zmian oraz ilustrujących metody, jakie stosowano, by je uskutecznić.

W niniejszym tomie pomieściliśmy wybór tekstów, ukazujących proces reformy na przestrzeni ponad półwiecza (przełom VIII i IX w.), od początku rządów Karola Wielkiego do kulminacyjnego jej etapu przypadającego na pierwsze ćwierćwiecze IX w. Staraliśmy się wybrać teksty najważniejsze, a zarazem najbardziej reprezentatywne, pokazać różnorodność gatunkową źródeł, które mówią o różnych aspektach wprowadzanych wówczas zmian. Mnogość źródeł, radująca każdego historyka, świadczy o znaczeniu problemu właściwego życia monastycznego w tym okresie, zarazem pozwala nam zrozumieć, kto i jak projektował i realizował proces poprawy życia wspólnotowego, jak ten proces wpisywał się w funkcjonowanie struktur władzy wczesnośredniowiecznego państwa, z jakimi przeszkodami musieli się zmagać reformatorzy. W tomie znalazły się zatem zarówno teksty normatywne wydawane przez władców, czyli kapitularze, statuty synodalne, listy, wykłady reguły. Świadomie pominęliśmy natomiast komentarze do Reguły św. Benedykta, m.in. samego Benedykta z Aniane czy Szmaragda z Saint Mihiel oraz zwierciadła mnichów. Źródła te zasługują na samodzielne opracowanie i odrębną edycję przekładu, która jak mamy nadzieję, niebawem nastąpi.

Prezentowany tom otwierają teksty pochodzące z czasów panowania Karola Wielkiego, jeszcze z okresu poprzedzającego jego koronację cesarską (800 r.). W kapitularzach i statutach synodalnych schyłku VIII w. znalazła wyraz troska o podporządkowanie życia wspólnot monastycznych stałym regułom i stworzenie skutecznych mechanizmów kontroli nad ich przestrzeganiem. Sprawy dotyczące klasztorów nie były jednak wyróżniane: pojawiają się one w szerszym kontekście starań o poprawę dyscypliny kleru i wyplenienie niezgodnych z prawem bożym postępków spośród ludu bożego. Widać to wyraźnie chociażby w publikowanym wyborze statutów wielkiego synodu we Frankfurcie z 794 r. czy też synodów roku 800.

W tym okresie ostatecznie utrwala się dominacja reguły św. Benedykta jako wzorca, który przyjąć powinny wszystkie wspólnoty. Karol Wielki zadbał o to, by na terenie jego władztwa rozpowszechniano tekst Reguły w wersji czystej i niezepsutej lokalnymi dodatkami i przeróbkami. Odwołał się zatem do tych, których uważano za bezpośrednich spadkobierców i strażników dziedzictwa św. Benedykta: mnichów z założonego przez niego opactwa. Świadectwem tych kontaktów jest niedatowany list (z końca lat 80. VIII w.?) opata klasztoru na Monte Cassino Teodomara do króla Franków przesłany wraz z egzemplarzem Reguły skopiowanym bezpośrednio z egzemplarza, który wedle tradycji św. Benedykt miał spisać własną ręką. Rękopis ten mnisi z Monte Cassino, uchodzący przed Longobardami pod koniec VI w., mieli wywieźć do Rzymu, stamtąd też powrócił na miejsce swego powstania po odnowieniu opactwa na początku VIII w. W liście tym Teodomar wyjaśniał również kwestie dyskusyjne i opisywał obyczaje przyjęte na Monte Cassino, o których Reguła milczy, jako ustanowione przez samego św. Benedykta. Opat czerpał tu z bogatej tradycji klasztornej: należą do niej m.in., pochodzące z VIII w. zwyczajniki z Monte Cassino... / Aneta Pieniądz