Kult świętych w Kościele Prawosławnym

Opis

Jesienią ubiegłego roku w Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie miała miejsce obrona rozprawy doktorskiej Jarosława Charkiewicza poświęconej kultowi świętych w Prawosławiu. Nie trzeba było długo oczekiwać, aż ukaże się ona drukiem. Zadbało o to Wydawnictwo Warszawskiej Metropolii Prawosławnej, które wcześniej wydało już kilka innych prac tego autora. Wartym podkreślenia jest fakt, że autor książki od lat pasjonował się tematyką, której poświęcił swoją ostatnią książkę. Czując niedosyt związany z zakresem tematycznym rozprawy poszerzył ją w międzyczasie o kolejną obszerną część, czego efektem stała się prezentowana książka. Jej zakres jest rzeczywiście bardzo obszerny, jak obszerna jest tematyka czci oddawanej w Prawosławiu świętym. Nic więc dziwnego, że powstała praca licząca blisko 500 stron. Nie dziwi również, że autor z pełną odpowiedzialnością informuje czytelnika, że jest to jedynie zarys tej problematyki, która wymaga dalszych pogłębionych badań i analiz.
Mimo to rozprawa doktorska autora książki otrzymała bardzo przychylne recenzje naukowe. Dr hab. Krzysztof Leśniewski, prof. KUL, nazwał ją m.in. „pierwszym opracowaniem kultu świętych w Kościele prawosławnym na gruncie polskim, które w tak kompleksowy sposób traktuje tę problematykę, […] dziełem o charakterze pionierskim, […] syntezą teologiczną nie tylko wyjaśniającą dzieje i podstawy kultu świętych w chrześcijaństwie Wschodnim, ale również omawiającą szereg istotnych, z punktu widzenia życia duchowego, zagadnień, bez których trudno sobie wyobrazić wiarę prawosławnych chrześcijan, […] „interesującym studium analityczno-syntetycznym oraz historycznym, […] pierwszym w prawosławnym środowisku polskim tak gruntownym opracowaniem teologicznym, które przedstawia najistotniejsze problemy związane z kultem świętych”. Z kolei drugi z recenzentów, ks. prof. zw. dr hab. Józef Zabielski, podkreśla, że „Praca doktorska w znacznym stopniu ubogaca dotychczasowe badania kultu świętych nie tylko w Kościele prawosławnym, ale też w Kościele rzymskokatolickim i innych wspólnotach chrześcijańskich, gdzie zachowany jest tego rodzaju kult religijny. Analizy i wnioski tej rozprawy uwspółcześniają religijno-moralną zasadność kultu świętych oraz wyjaśniają świętość jako normatyw ziemskiej egzystencji chrześcijanina”.
Jarosław Charkiewicz napisał swą rozprawę pod kierunkiem wybitnego współczesnego prawosławnego teologa – zwierzchnika naszej Cerkwi metropolitę warszawskiego i całej Polski Sawę. W słowie wstępnym do książki podkreślił on dwa aspekty pracy: „Po pierwsze, to akcentowanie przez autora istotnego miejsca hagiologii, stosunkowo młodego działu teologii zajmującego się zagadnieniami związanymi ze świętością. Niezasłużenie znajduje się ona w cieniu innych dziedzin teologicznych, a częściowo również historycznych, po których zagadnienia będące przedmiotem jej zainteresowań są wciąż rozproszone. Tymczasem to właśnie hagiologia stanowi o teoretycznej podstawie kultu świętych, bowiem jej przedmiotem jest badanie świętości jako objawienia łaski Bożej w świecie, świętych i ich kultu, dróg osiągania świętości. Po drugie, to podjęte po raz pierwszy w nauce polskiej w tak szerokim zakresie zagadnienie typologii świętych w Prawosławiu. Kwestię tę autor przedstawił przy tym nie tylko z perspektywy teologicznej i w jej rozwoju historycznym, ale również językoznawczym, dokonując prezentacji i systematyzacji najważniejszych wyróżników i tytułów używanych w Kościele prawosławnym przy imionach świętych”. Aby przybliżyć obszerny zakres pracy, posłużyć się można jej krótkim streszczeniem. Autor pisze w nim zdawkowo, ale i na tyle przejrzyście, aby przybliżyć czytelnikom poruszaną przez siebie problematykę: „Książka składa się z sześciu części. Pierwsza część poświęcona jest szeroko rozumianej kwestii świętości w Kościele. Wchodzą w nią dwa zasadnicze elementy: biblijna nauka o świętości oraz eklezjalno-patrystyczna jej wizja. U źródeł biblijnej nauki o świętości leży świętość Boga, której odbiciem powinna być świętość człowieka. Źródła tej nauki znajdują się w Starym Testamencie, zaś ukształtowaną postać przybrała ona w Nowym Testamencie. Kluczowym elementem eklezjalno-patrystycznej wizji świętości jest świętość Kościoła, źródłem której jest żyjący i działający w Kościele Bóg. Kościół jest święty swym ścisłym i nierozerwalnym związkiem ze swoją Głową – Jezusem Chrystusem i Świętym Duchem. Istotnym elementem tejże wizji świętości jest również nauka św. Ojców na temat świętości. Pierwszą część kończą rozważania na temat kierowanego przez Boga do wszystkich, którzy w Niego wierzą, wezwania do doskonalenia i uświęcania swego życia. W drugiej części pracy omówione zostały główne teologiczne aspekty kultu świętych. Szczególnie zarysowana została w niej prawosławna nauka o obrazie i podobieństwie Bożym oraz przebóstwieniu. Przedstawione tu również zostało wyraźne rozgraniczenie różnic pomiędzy dwoma pojęciami: chwały – przynależnej wyłącznie Bogu, oraz czci, którą człowiek wierzący obdarza świętych. Wyjaśnione też zostały różnice pomiędzy kultem świętych a pogańskim kultem herosów oraz kultem aniołów. Trzecia i czwarta część książki zawierają omówienie początków kultu świętych, jego rozwoju historycznego oraz głównych przejawów tego kultu. Rozwój historyczny kultu świętych obejmuje okres od czasów starotestamentowych, poprzez Nowy Testament i czasy apostolskie oraz kluczowy dla jego kształtowania edykt mediolański (313), a kończy się ostatecznym pokonaniem herezji ikonoklastów (połowa IX w.), kiedy kult świętych ukształtował się ostatecznie. W części czwartej omówione zostały poszczególne elementy kultu świętych – formy, w jakich się on przejawia, a mianowicie: modlitewne obcowanie Kościoła i wiernych ze świętymi, cześć oddawana relikwiom i ikonom świętych, ich obecność w kalendarzach kościelnych, hymnografii i hagiografii. Piąta część pracy obejmuje kwestię ogłaszania świętości – kanonizacji. Zagadnienie to zostało ujęte w aspekcie historycznym i teologicznym, przy czym osobno przedstawiono kryteria kanonizacji w Prawosławiu i proces rozwojowy procedury kanonizacyjnej. Ostatnia, szósta część pracy, poświęcona jest typologii świętych w Kościele prawosławnym oraz bezpośrednio związanemu z nią nazewnictwu świętych. Znalazły się w niej również rozważania na temat wyjątkowej roli Matki Bożej wśród innych świętych, jak też różnorodności i hierarchizacji świętych w Prawosławiu. Zaproponowana dwustopniowa typologia oraz związane ze świętymi nazewnictwo świadczą o dynamicznym charakterze świętości, nieznającej ziemskich granic”. Zachęcając do lektury prezentowanej książki nie tylko „świat naukowy”, ale przede wszystkim wiernych, którzy często nie do końca są świadomi, jak istotny z punktu widzenia Cerkwi i ich samych jest kult świętych, nie można nie podkreślić, że praca Jarosława Charkiewicza jest rodzajem hymnu na cześć Boga, który jest „przedziwny w swych świętych”, że Cerkiew rozwija się i odradza w swoich świętych, będących Jej żywą Ewangelią. Nie należy, zatem, obok nich przechodzić obojętnie. Jak autor pisze w zakończeniu: „Świętość i świętych należy poznawać i badać, czerpać z nich jak najgłębiej. Święci nieustannie piszą, bowiem, żywą księgę historii Kościoła, będąc jednocześnie najbardziej przekonującym znakiem Jego wiarygodności. Święci Kościoła Chrystusowego są zadziwiającym dowodem życiodajnej, nieustannie obecnej mocy chrześcijaństwa. Są najpiękniejszymi kwiatami na duchowej łące Kościoła, niesłużącymi, aby zasłaniać sobą przed wiernymi Boga i Zbawiciela, lecz by przybliżać Boga do ludzi, aby poprzez nich ludzie mogli Go lepiej poznać, a nawet stać się uczestnikami Jego natury. Chociaż świat się zmienia, to zadanie Kościoła cały czas pozostaje takie samo: głoszenie, że Jezus Chrystus jest Zbawicielem, i prowadzenie ludzi ku zbawieniu. Przykłady postaci, reprezentujących liczne kategorie świętości, katalog których nie jest i nie będzie zamknięty, dobitnie świadczą o wielości dróg, prowadzących do zbawienia, krocząc którymi niektórzy wierzący w Chrystusa już tu, na ziemi, osiągają świętość”. Na koniec: na szczególne zaakcentowanie zasługuje bardzo obszerna bibliografia tematu, która może inspirować innych badaczy do dalszych dociekań. Przyjemnym dla oka akcentem książki jest też kolorowa wkładka prezentująca szeroką gamę prawosławnej świętości.b