Patrystyka

Zwieńczeniem trwającej dziesięć lat (2006–2016) edycji Moraliów św. Grzegorza jest kompletny, siedmiotomowy przekład tego dzieła. Minęło już niemal kolejne dziesięć lat od jego wydania, a na podstawie tego bogatego źródła powstało wiele prac dyplomowych. Jednakże czytelnik spoza kręgu naukowego, nawet żywo zainteresowany nauką Ojców Kościoła, stając przed perspektywą lektury siedmiotomowej serii, łatwo może się zniechęcić, przyzwyczajony do treści zwięzłych i skondensowanych.
Nawet jeśli sięgnie po jeden z tomów, natrafi na opory niezależne od samej objętości dzieła: rozwlekłość wywodów, mnogość dość ogólnych stwierdzeń, a przede wszystkim nadmiar alegorii, rażący ze współczesnej perspektywy.
Współczesna perspektywa dostrzega w egzegezie Ojców, obok atutu przenikliwości i świeżości w odkrywaniu sensu biblijnego, tendencję do poszukiwania w Słowie Bożym niemal nieograniczonej mnogości znaczeń. Idąc za duchem powściągliwości w interpretacji tekstu, która bierze pod uwagę ludzkie ograniczenia Wcielonego Słowa, współczesna biblistyka skłania się ku większej wstrzemięźliwości w poszukiwaniu sensu, podążając przede wszystkim za intencją natchnionego autora i trzymając się ściśle kontekstu danej wypowiedzi.
Grzegorz co prawda stara się zachować równowagę między „historią” a „tajemnicą”, uznając, że dobre dzieła nie oparte na faktach „są niczym”, a pozbawione tajemnicy – „małej wartości”. Umysł trwa w rozumieniu, gdy przebywa gdzieś pośrodku, z „historią” wiążąc się przez wiarę, z „tajemnicą” – przez nadzieję (XXXV,VII,48, ŹrMon 78, s. 219–220). W problematyce moralnej jednak to „tajemnica” bardziej pociąga umysł komentatora i więcej pożytku obiecuje dla ducha.
Spośród trzech wyróżnianych przez Grzegorza sensów biblijnych – historycznego, typologicznego i moralnego – dwa ostatnie, mające charakter alegoryczny (przenośny), opisuje on w prologu do dzieła (List do Leandra 3). Sens typologiczny każe odnieść daną prawdę, osobę, zdarzenie czy rzecz do kogoś lub czegoś innego, na przykład do Kościoła, natomiast sens moralny – dostrzec w nich prawdę w zakresie moralno-duchowym.
Autor z wielką uwagą poszukuje tych przenośnych znaczeń w każdym wersecie Księgi Hioba. Choć samo ich odnalezienie i wyłożenie wymagało dużego wysiłku, odnaleziony sens, często pokrywający się ze skądinąd znaną prawdą, nie jest już tak intelektualnie porywający jak droga jego poszukiwań. Niemniej jednak, co jakiś czas rozbłyskuje myśl komentatora, a rozjaśniona talentem i natchnieniem – cechami właściwymi mistrzom pióra – rozświetla również umysł czytelnika, który odkrywa w niej coś nowego lub ujętego w sposób dotąd mu nieznany.

Homilie do Księgi Psalmów Jana Chryzostoma w przekładzie ks. prof. Antoniego Paciorka to fascynujące wprowadzenie w świat wczesnochrześcijańskiej egzegezy, łączące precyzję naukową z głębią duchową. Autor ukazuje nie tylko historyczny kontekst powstania dzieła, lecz także jego teologiczne bogactwo i pastoralny charakter. Szczególnie interesujące są rozważania nad zasadą określaną jako akribeia oraz ideą synkatabasis, które nadają interpretacji Biblii wymiar chrystologiczny.
Tekst zachęca do refleksji nad tym, jak czytać Pismo Święte – nie tylko dosłownie, ale z uwzględnieniem jego obrazowości i głębi duchowej. Chryzostom jawi się jako nauczyciel modlitwy, moralista i przewodnik duchowy, który zna realia życia i nie boi się ich nazywać. Autor porusza także kontrowersje teologiczne, jak zarzut semipelagianizmu, co czyni ją jeszcze bardziej intrygującą.
To lektura obowiązkowa dla każdego, kto pragnie zrozumieć, jak Biblia była interpretowana w pierwszych wiekach chrześcijaństwa – z pasją, pokorą i teologiczną finezją.

Ambroży z Mediolanu (340–397) to jeden z najwybitniejszych ojców Kościoła piszących po łacinie. Był nie tylko sprawnym politykiem, duszpasterzem, animatorem życia społecznego, ale także, wbrew opinii niektórych badaczy jego spuścizny, dobrym teologiem. Wydaje się, że krytyczne podejście uczonych do umiejętności teologicznych Ambrożego spowodowane było cierpkimi uwagami Hieronima ze Strydonu, który we wstępie do swego przekładu traktatu O Duchu Świętym Dydyma Ślepego lekceważąco wypowiedział się na temat dzieła Mediolańczyka o tym samym tytule. Obecnie stanowisko to należy, jak się wydaje, zweryfikować i przyznać, że bogactwo spuścizny literackiej związanej z teologią i egzegezą biblijną biskupa Mediolanu jest naprawdę doniosłe.
Pozostawił on po sobie wiele listów adresowanych do przeróżnych osób związanych z Kościołem, światem polityki i nauki. Ponadto w jego dorobku znajdziemy dzieła mające charakter dogmatyczny, katechetyczno-pastoralny oraz ascetyczno-moralny. Jednakże doskonała większość jego dzieł to komentarze egzegetyczne do Pisma Świętego. Szczególnym upodobaniem darzył Pieśń nad Pieśniami, a chociaż nigdy osobno jej nie skomentował, to jednak gdyby zebrać poświęcone jej urywki jego twórczości – jak zaznacza Luigi F. Pizzolato – bez wątpienia powstałby prawie kompletny komentarz do tej księgi. Spośród 17 prac egzegetycznych Ambrożego większość dotyczy Starego Testamentu. Dziewięć z nich poświęcił objaśnieniu poszczególnych rozdziałów Księgi Rodzaju. Nadto w sposób metodyczny objaśnił jeszcze 13 psalmów, z Nowego Testamentu natomiast jedynie Ewangelię według św. Łukasza. Należy jednak pamiętać, że wiele egzegetycznych kwestii Ambroży roztrząsał przy innych okazjach, np. w listach.
Proponujemy uwadze czytelnika pierwszy polski przekład Expositio psalmi CXVIII, najobszerniejszego dzieła Mediolańczyka, które wciąż nie doczekało się zbyt licznych przekładów na języki nowożytne. Skutkiem tego niewielka liczba opracowań i artykułów podejmuje szczegółowe zagadnienia zawarte w tym utworze. Luigi F. Pizzolato we wstępie do swojego włoskiego przekładu tego dzieła, oprócz ogólnej literatury związanej z postacią biskupa Mediolanu i jego dorobkiem, podaje również skromną bibliografię dotyczącą ściśle Komentarza do Psalmu 118. Wymienia tam m.in. pracę doktorską D. Ceccato, w której autor przedstawił chrześcijańskie źródła, z których czerpał Ambroży przy tworzeniu tego komentarza. Autor edycji wymienia ponadto artykuł Adeliny Gariglio, w którym autorka zestawia sposoby komentowania Psalmu 118 przyjęte przez Ambrożego i przez Hilarego z Poitiers, a także artykuł Pietro Meloniego na temat wpływu Komentarza do Pieśni nad Pieśniami Hipolita Rzymskiego do Komentarza do Psalmu 118 Ambrożego. Przy okazji możemy tu wymienić jeszcze artykuły samego L.F. Pizzolato, który zajął się ustaleniem daty powstania dzieła biskupa Mediolanu oraz dokonał analizy retorycznej autorskiego wstępu do Komentarza do Psalmu 118. Ciekawy artykuł dotyczący obecności fragmentów Eneidy Wergiliusza w tym komentarzu napisała Angela Russell Christman. Natomiast monumentalna praca Hansa Jörga Auf der Maura wprowadza czytelnika w rozumienie psalmów przez biskupa Mediolanu. Jednak do tej pory najobszerniejszą pracą poświęconą w całości Komentarzowi do Psalmu 118 pozostaje monografia czeskiego badacza Davida Vopřady, która dotyczy mistagogii chrześcijańskiej obecnej w tym utworze / Adam Wilczyński, fragment Wstępu

Homilie do Dziejów Apostolskich powstały w latach 400–401. W dużej mierze teksty zebrane w zbiorze poświęcone są egzegezie biblijnej. Jednak dla Chryzostoma większe znaczenie zdaje się mieć duszpasterskie pouczenie homilii, wynikające z przeprowadzonej egzegezy. Tematyka poruszana przez Chryzostoma jest niezwykle bogata. W swoich kazaniach nawiązuje do różnych praktycznych zagadnień życia chrześcijańskiego: wyjaśnia sens małżeństwa, krytykuje udział wiernych w widowiskach teatralnych i wyścigach konnych, piętnuje wystawny tryb życia zamożnych. Szczególny nacisk kładzie na pracę chrześcijanina nad cnotami i eliminowaniem wad.
To nie tylko jeden z najciekawszych komentarzy egzegetycznych do Dziejów Apostolskich, ale także źródło wiedzy historycznej na temat zwyczajów i poglądów chrześcijan żyjących w ówczesnym Konstantynopolu. Homilie Chryzostoma są tym cenniejsze, że to jedyny pochodzący z pierwszego tysiąclecia chrześcijaństwa zachowany w całości komentarz do tej księgi Nowego Testamentu.
Święty Jan Chryzostom (ok. 349–407), patriarcha Konstantynopola i jeden z czterech wielkich doktorów Kościoła wschodniego, był wybitnym kaznodzieją. Pozostawił po sobie wielką spuściznę literacką, której część – do tej pory nieprzetłumaczone na język polski Homilie do Dziejów Apostolskich – publikujemy w kolejnym tomie „Źródeł Myśli Teologicznej”.

Didache to jedno z najstarszych chrześcijańskich pism proste, konkretne i zaskakująco aktualne. W szesnastu krótkich rozdziałach znajdziemy pierwszy znany opis chrztu, praktyczne rady dla katechumenów oraz wskazówki, jak żyć w wierze, jak się modlić, i jak budować wspólnotę. Wiele miejsca poświęca wędrownym prorokom i charyzmatykom z naciskiem na rozeznawanie ich autentyczności. Całość zamyka wezwanie do czujności bo Pan może powrócić w każdej chwili.
Dla każdego poszukującego źródeł pierwotnej wiary lektura obowiązkowa
Tłumaczenie: Kamil Mańka

anonimowy krótki traktat starożytnego chrześcijaństwa, jedno ze starszych pism Ojców apostolskich