Filozofia

Czy matematyka jest poezją? Jak szukać sensu we wszechświecie? Gdzie leżą granice czasu, przestrzeni i prawdopodobieństwa?

W swojej najnowszej książce Michał Heller zastanawia się nad trzema zasadniczymi zagadnieniami: czym jest nauka i czemu zawdzięcza ona swoje sukcesy? Jak teorie naukowe mają się do rzeczywistości? Jakie miejsce w naukowym obrazie świata zajmuje człowiek: twórca nauki i odkrywca praw przyrody? Przedmiotem refleksji i analiz wybitnego filozofa i kosmologa są procesy, dotyczące zarówno Wszechświata - rozumianego jako całość - oraz pewnych jego aspektów i zjawisk zachodzących w samej nauce.

To, co znajduje się poza granicami, nie należy (jeszcze) do nauki, ale stanowi dla niej wyzwanie, obietnicę dalszych podbojów, ale i ryzyko porażek. Metoda prób i błędów jest wpisana w metodę naukową. Co więcej, granice niejako prowokują, aby je przekraczać. Prowokacja ta tkwi w horyzoncie prac badawczych i jest odpowiedzialna za pewną agresywność nauki. Stąd dyrektywa metodologiczna: naukowiec nigdy nie powinien poddawać się wobec nowych pytań, a priori przyjmując, że wykraczają one poza sferę kompetencji naukowej metody. Nie chodzi jednak o to, żeby przekraczać granice metody, lecz o to, by udoskonalając metodę, przesuwać jej granice.

/fragment Wstępu/

Czym jest świadomość? Jak wyewoluowała? Czym jest doświadczenie zmysłowe? Wielu współczesnych myślicieli powiela błędne przekonania naszych przodków sądząc, że odpowiedzi na te pytania są tajemnicą, której odkrycie nie jest ludziom pisane. Jednak dzięki przenikliwości Daniela C. Dennetta możemy się przekonać, że nawet najgłębsze zakątki naszego umysłu nie muszą pozostawać zagadką. Autor wykorzystuje swoją zdumiewającą wiedzę z zakresu filozofii, psychologii, neurobiologii i sztucznej inteligencji, przedstawia Teorię Wielokrotnych Szkiców, która skrupulatnie wyjaśnia działanie świadomości i znakomicie tłumaczy dlaczego mózg czasem płata nam figle. W błyskotliwy i dowcipny sposób pokazuje, że umysł jest całkowicie zakorzeniony w mózgu, a do swojego zagadkowego dotychczas funkcjonowania nie potrzebuje już żadnej tajemnicy.

Niezwykła… wyjątkowo absorbująca i dowcipna. - „Independent”

Rewolucyjna… jedna z najbardziej mentalnie zwinnych, intelektualnie pomysłowych książek jakie masz szansę przeczytać. - „Guardian”

Dzieło Dennetta jest niebywałym olśnieniem, najlepszym jaki znam przykładem książki naukowej skierowanej zarówno do ekspertów jak i do szerokiej publiczności. - „The New York Times Book Review”

Czy obiekty matematyczne tworzy się, czy odkrywa? Czy istnieją one w platońskim polu racjonalności, tworząc matrycę tego, co może się urzeczywistnić? W komputerze zmarłego przedwcześnie Arcybiskupa Józefa Życińskiego znaleziono niemal ukończony tekst książki, będący zapisem wykładów, które w roku akademickim 2006/07 prowadził na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Prezentujemy jej ostateczną wersję, zredagowaną i opatrzoną wstępem Michała Hellera.

Gdy po raz pierwszy przejrzałem pliki komputerowe, pomyślałem, że dopiszę swoje uzupełnienia i znowu będziemy mieli wspólną książkę. Ale wyszło inaczej. Wybrałem tylko rolę redaktora, dokonałem niezbędnych retuszy, pozostawiając całość maksymalnie niezmienioną. Józek jest zbyt silną osobowością, by brutalnie wdzierać się w jego tekst. Niech jeszcze raz przemówi swoim niepowtarzalnym stylem. – Michał Heller

„Dokonujący się równolegle rozwój fizyki teoretycznej ukazywał jednocześnie trudną do racjonalnego wyjaśnienia skuteczność matematyki w odkrywaniu nieznanych wcześniej procesów fizycznych występujących w różnych stadiach ewolucji wszechświata. Występujące kilkanaście miliardów lat temu procesy istotne dla obecnych stadiów rozwoju kosmosu dało się zrekonstruować, zmierzyć i wyjaśnić dzięki zastosowaniu nowych technik matematycznych. W badaniach tych często pojawia się motyw: Możemy prowadzić z przyrodą dialog w języku matematyki, ponieważ matematyka stanowi język ojczysty zarówno gatunku ludzkiego, jak i całej przyrody.” [fragment książki]

Filozofia w nauce to jedna z kluczowych idei Michała Hellera, która wyznacza specyfikę jego stylu uprawiania filozofii w ścisłym związku z nauką. Filozofia w nauce to również idea, która przyświeca od lat Jego dziełu - interdyscyplinarnym spotkaniom uczonych i filozofów. Dwadzieścia kolejnych Krakowskich Konferencji Metodologicznych zgromadziło i skrystalizowało wyjątkowe środowisko myślicieli zainteresowanych nauką w kontekście filozoficznym.

Osiemdziesiątą rocznicę urodzin Michała Hellera chcemy więc uczcić refleksją nad tym, czym była i czym obecnie jest filozofia w nauce. Niniejszy tom prezentuje przemyślenia piętnastu polskich filozofów i uczonych, którzy ukazują tego rodzaju refleksję z różnych perspektyw.

Mamy nadzieję, że publikacja stanie się nie tylko dokumentem aktualnego stanu refleksji nad nauką w Polsce, ale także inspiracją dla dalszych badań.

Lęk to książka, która wyjaśnia najbardziej palące kwestie zdrowia psychicznego, wskazując naukowe podstawy zaburzeń strachu i lęku.

Zaburzenia lękowe dotykają miliony osób na całym świecie, stanowiąc jeden z najbardziej rozpowszechnionych problemów zdrowia psychicznego. Joseph LeDoux, który wraz z członkami swojego laboratorium przoduje w wysiłkach badawczych, zmierzających ku zrozumieniu i skutecznemu leczeniu lęku, w niniejszej książce wyjaśnia całą gamę zaburzeń, ich pochodzenie, a także odkrycia, które mogą przywrócić zdrowie cierpiącym na nie osobom. Przełomowa teza LeDoux głosi, że dotąd myśleliśmy o strachu i lęku w niewłaściwy sposób. Nie są one, jak sądzono dotychczas, wrodzonymi, spuszczonymi z mózgowej smyczy stanami, ale gromadzonymi przez nas doświadczeniami poznawczymi. Leczenie zaburzeń lękowych musi uwzględniać zarówno ich świadome przejawy, jak i leżące u ich podstaw nieświadome procesy neuronalne.

„To niezwykle ambitna, prowokacyjna, wyzywająca i ważna książka. Opisując najnowsze odkrycia neuronauki, LeDoux wyjaśnia źródła, naturę i wpływ strachu oraz zaburzeń lękowych”. – „Psychology Today”

„LeDoux podaje w wątpliwość dotychczasowe poglądy, wskazując jak myśleć inaczej o mózgowych źródłach strachu i zaburzeń lękowych”. – „Science”

„LeDoux wskazuje jak najnowsze badania nad mózgowymi podstawami lęku przekładają się na nowe podejście do leczenia zaburzeń psychicznych”. – „Nature”

„Lęk otwiera przed czytelnikami nowe światy myślenia i odczuwania”. – „Publishers Weekly”

Dlaczego we Wszechświecie odnajdujemy porządek? Jaka jest natura i przyczyna procesu samoorganizacji, dzięki któremu powstały gwiazdy, planety i my sami? Czy należy spojrzeć głębiej niż sięgają prawa fizyki, by zrozumieć zadziwiającą kreatywność natury?

Opierając się na odkryciach i teoriach pochodzących z różnych dyscyplin – od matematyki i fizyki przez informatykę i biologię, aż do genetyki i neuronauki – Paul Davies przedstawia prowokacyjną teorię dotyczącą źródła stwórczego potencjału Wszechświata. Autor odchodzi od przestarzałego, Newtonowskiego spojrzenia na rzeczywistość, na rzecz nowego poglądu, w którym w złożonych układach poszukuje się nowych własności, nieobecnych w prostszych strukturach. Prawa fizyki zostają wpisane w przebieg wielkiego kosmicznego „planu”, który jest realizowany wraz z rozwojem wszechświata.

„Przez trzy wieki nauka zdominowana była przez paradygmaty Newtona i termodynamiki, które przedstawiają wszechświat albo jako sterylną maszynę albo w stanie degeneracji i upadku. Obecnie pojawił się nowy paradygmat twórczego wszechświata, który uznaje postępowy, innowacyjny charakter procesów fizycznych. Ten nowy paradygmat podkreśla aspekty natury związane ze zbiorowością, współpracą i organizacją – jego perspektywa jest bardziej syntetyczna i holistyczna niż analityczna i redukcjonistyczna”.

– Fragment książki

Zeszyty Naukowe Centrum Badań im. Edyty Stein” to półrocznik naukowy łączący refleksję filozoficzną, religioznawczą i kulturoznawczą. Każdy z tematycznie ukierunkowanych numerów poświęcony jest namysłowi nad wybranym fenomenem życia ludzkiego. Poprzez próbę zintegrowania – wzorem patronki Centrum, św. Teresy Benedykty od Krzyża (E. Stein) – filozoficznej analizy z duchową głębią oraz egzystencjalną troską o godne człowieczeństwo, czasopismo stara się stworzyć przestrzeń dialogu dla badaczy różnych dyscyplin i orientacji metodologicznych, a także przedstawicieli odmiennych tradycji, wyznań czy światopoglądów.

„Zeszyty Naukowe Centrum Badań im. Edyty Stein” to półrocznik naukowy łączący refleksję filozoficzną, religioznawczą i kulturoznawczą. Każdy z tematycznie ukierunkowanych numerów poświęcony jest namysłowi nad wybranym fenomenem życia ludzkiego. Poprzez próbę zintegrowania – wzorem patronki Centrum, św. Teresy Benedykty od Krzyża (E. Stein) – filozoficznej analizy z duchową głębią oraz egzystencjalną troską o godne człowieczeństwo, czasopismo stara się stworzyć przestrzeń dialogu dla badaczy różnych dyscyplin i orientacji metodologicznych, a także przedstawicieli odmiennych tradycji, wyznań czy światopoglądów.

Początek dyskusji nad realną różnicą istoty i istnienia rozpoczął bakałarz Uniwersytetu Paryskiego, uczeń Tomasza z Akwinu, Idzi Rzymianin. Nie ulega wątpliwości, że Idzi doskonale zdawał sobie sprawę z fundamentalnego znaczenia złożenia istotowo-istnieniowego w bycie stworzonym. Można zaryzykować stwierdzenie, iż był pierwszym, który zauważył jej doniosłość. Nieoczekiwanie stanowisko Idziego spotkało się z ostrą reakcją jednego z nestorów Uniwersytetu Paryskiego Henryka z Gandawy. Od tego momentu rozgorzał zacięty spór o tzw. realną różnicę pomiędzy istotą a istnieniem, myślicieli. Idzi Rzymianin stał się tym, który realną różnicę istoty i istnienia sproblematyzował i zapoczątkował dociekania nad tą kwestią. (...) W pewnym sensie stał się twórcą syntezy tomizmu, w tym znaczeniu, że uwypuklił fundamentalne idee myśli Tomasza z Akwinu. Zwrócił bowiem uwagę na problem złożeń bytowych, rozumienie istnienia jako aktu istoty, na partycypację istnienia w bytach stworzonych. Jednocześnie jednak okazał się typem myśliciela odmiennym od Akwinaty, a pewne jego rozwiązania daleko odbiegają od doktryny mistrza. Tomasz z Akwinu pozostaje w pełnym tego słowa znaczeniu ontologiem, podczas gdy Idzi jest przede wszystkim metafizykiem. Istnienie rozumiał Idzi jako rzecz „naddaną" bytom. Warto również pamiętać, że w doktrynie Idziego można zauważyć silne wpływy neoplatonizmu, szczególnie Proklosa, co pozwoliło mu budować odmienną od Tomasza strukturę bytową.
[Ze wstępu tłumacza]

Ludzie rzadko myślą nad tym po co żyją. Jeżeli nawet takie pytanie przejdzie przez głową, to często jest spychane na bok jako banalne, wydumane czy po prostu dziwne. Ludzie egzystują z dnia na dzień, miesiąca na miesiąc i roku na rok. Pracują by wyjechać na wakacje i jadą na wakacje by wypocząć i wrócić do pracy. Nawet chrześcijanie często traktują swoją wiarę bardziej jako ubezpieczenie przed śmiercią, niż coś, co ma praktyczne zastosowanie już teraz. O tym jest ta książka – o sensie życia.

Choć współczesna filozofia zdaje się być coraz mniej zainteresowana problemem istnienia Boga, a wśród zawodowych filozofów przeważają ateiści, racjonalna refleksja nad podstawami wiary wciąż pozostaje w centrum filozoficznych sporów i dociekań. Autor, profesor katolickiego uniwersytetu w Notre Dame (Indiana, USA), rozmawia z 12 wybitnymi filozofami, wśród których oprócz chrześcijan są też wyznawcy innych religii, a także agnostycy i ateiści. Jakie są źródła wiary lub jej braku we współczesnym świecie? Czy możemy zrozumieć i docenić odmienną od naszej tradycję religijną? Czy wiara da się pogodzić z teorią ewolucji? Czy istnieje sprzeczność między religią a naukową kosmologią? Czy istnieją jakieś racjonalne argumenty na rzecz ateizmu? Zawarte w rozmowach filozofów próby odpowiedzi na te pytania pozwolą czytelnikom lepiej zrozumieć, czym jest wiara w świetle czysto racjonalnej refleksji.

Jeden z najwybitniejszych współczesnych filozofów przedstawia nową koncepcję początków świadomego umysłu.

Z jakiej przyczyny istnieją umysły? I jak to możliwe, że umysły mogą zadawać to pytanie i na nie odpowiadać?

Do zrozumienia naszych świadomych umysłów wiedzie kręta ścieżka, prowadząca przez dżunglę nauki i filozofii, począwszy od początkowego, podstawowego założenia, że ​ludzie są obiektami fizycznymi, posłusznymi prawom fizyki. Ścieżka jest najeżona trudnościami, zarówno empirycznymi, jak i konceptualnymi, a wielu ekspertów spiera się gorąco, jak radzić sobie z tymi problemami. Ponad pięćdziesiąt lat przedzierałem się przez te gąszcze i bagniska. Znalazłem ścieżkę, która prowadzi nas do zadowalającej — i dającej zadowolenie — koncepcji, jak „magia” umysłu urzeczywistnia się bez żadnej magii, ale ścieżka ta nie jest ani prosta, ani łatwa. Nie jest to jedyna proponowana droga, ale chcę pokazać, że jest na razie najlepsza i najbardziej obiecująca.

Odkrycie neuronów lustrzanych przez zespół neurobiologów z Uniwersytetu w Parmie w latach 90. ubiegłego wieku porównywano do rozszyfrowania struktury DNA przez Francisa Cricka i Jamesa Watsona. Szybko ogłoszono, że neurony lustrzane stanowią klucz do zrozumienia wielu unikalnie ludzkich cech – z językiem, teorią umysłu, empatią, moralnością i uspołecznieniem na czele. Autor książki, profesor Christian Keysers, wniósł duży wkład w odkrycie słuchowych neuronów lustrzanych, a także rozwinął wpływową koncepcję symulacji kognitywnej, jako podstawowej funkcji neuronów lustrzanych. Empatia to opowieść o jednym z najbardziej fascynujących odkryć w historii współczesnej neuronauki oraz ambitna próba zbudowania psychologicznej „teorii wszystkiego”. Książka nie tylko popularyzuje naukę, ale także pokazuje, w jaki sposób współczesna nauka może oświecać odwieczne filozoficzne problemy i otwierać nowe pola filozoficznych dyskusji.

Co to są stałe przyrody? Czy naprawdę się nie zmieniają? Czy życie powstałoby, gdyby były one choć trochę inne? Rzeczywistością, jaką znamy, rządzi zbiór stałych – liczb i wartości określających działanie sił takich jak grawitacja, prędkość światła oraz masy cząstek elementarnych. W swojej książce John D. Barrow poddaje drobiazgowej analizie ich wpływ na powstanie znanego nam Wszechświata. Sugeruje jednak, że w zamierzchłej przeszłości podstawowe siły przyrody mogły być inne oraz że ich ewolucja jeszcze się nie skończyła. W barwny i przystępny sposób Autor prezentuje katalog niezwykłych zbiegów okoliczności, które umożliwiły powstanie życia na Ziemi. Co by się jednak stało, gdyby okoliczności te uległy choćby nieznacznym zmianom? Następstwa wahań praw fizyki okazują się bardzo brzemienne w skutki. Na przykład niewielka zmiana stosunku mas elektronu i protonu spowoduje, że atomy przestaną istnieć, a wraz z nimi świat, jaki znamy.

Czy formułowanie teorii ekonomicznych jest niezależne od wartości? Kiedy wzrost nierówności przestaje być sprawiedliwy? Czy istnieje wymienność między dobrobytem, sprawiedliwością i efektywnością? Na czym polega paradoksalność liberalnej demokracji?

Etyka ekonomii to bogate studium poświęcone analizie ekonomicznej prowadzonej z perspektywy filozofii moralności. Autorzy pokazują jak znajomość filozofii moralności może wspierać analizę ekonomiczną i jakie korzyści filozofia ta może odnieść ze stosowania narzędzi analitycznych, wypracowanych przez ekonomistów.

Wkład Alberta Einsteina w dziedzinę nauki stanowi temat ogromnej liczby książek. Jednak niewiele dzieł przedstawia równie wszechstronny i osobisty portret tego niezwykłego człowieka, który jeszcze za życia stał się legendą.

Jak wyobrażam sobie świat, to najbardziej kompletny zbiór popularnych pism Alberta Einsteina. Ich tematyka obejmuje jego poglądy na kwestie religii, praw człowieka, ekonomii, zasad rządzenia państwem i wojny jądrowej, a także przystępne wyjaśnienie zagadnień dotyczących teorii względności, grawitacji oraz właściwości czasoprzestrzeni.

Książka zawiera eseje Einsteina, począwszy od początków jego kariery, a skończywszy na ostatnim tekście z 1954 roku, czyli na rok przed jego śmiercią, kiedy to Einstein był powszechnie uznawany za jeden z najbardziej twórczych intelektów w historii ludzkości.

Książka Andrzeja Łukasika jest jednym z najlepszych wprowadzeń do filozofii fizyki kwantowej dla humanistów, łączy bowiem elementy wiedzy ścisłej zarówno z podstawami formalizmu matematycznego mechaniki kwantowej, jak i z panoramą filozoficznych problemów wynikających z tej teorii. [...] Autor ujął w pracy wszystkie najważniejsze kwestie "filozofii kwantów", zrobił to przejrzyście, wykazując dogłębne zrozumienie tej trudnej dziedziny.

Jak wyobraźnia pomaga nam w rzeczywistym działaniu? Na ile sposobów można czytać ten sam tekst? Czym są ucieleśnione symulacje i jaką rolę odgrywają w rozumieniu języka?

Zasadniczym zadaniem języka jest przekazywanie znaczenia, niezależnie od tego, czy w danym momencie ton wypowiedzi jest szorstki, przekonujący, nabrzmiały emocją czy opływający w niedomówienia. Wprawiamy w wibracje struny głosowe po to, żeby nasze najskrytsze myśli pojawiły się w umyśle drugiej osoby. Możemy mówić o wszystkim – od nowego szczeniaka, przez rowerową wycieczkę po parku, po rzeczy, które tak naprawdę nie istnieją, jak latające świnie – a kiedy to robimy, nasi słuchacze wypełniają obraz detalami, o których nigdy nie wspominaliśmy: zapachem mokrej sierści czy zielenią równo przystrzyżonych trawników. Jak to możliwe? Jaki mechanizm za tym stoi?

Kognitywista Benjamin K. Bergen z dziesiątek najnowszych badań z zakresu psychologii, językoznawstwa i neuronauk wysnuwa nową teorię znaczenia. Wprowadza nas w świat ucieleśnionych symulacji, w którym nasz umysł pomaga sobie w rozumieniu, tworząc przebogate wizualizacje za pomocą ewolucyjnie starszych struktur mózgu zajmujących się, między innymi, percepcją i ruchem. Sensu słów nie można zawrzeć w samych tylko definicjach – Bergen pokazuje nam, jak naprawdę możemy go poczuć.

Imponujące! Bergen przedstawia swój punkt widzenia z entuzjazmem, energią i szczyptą doskonałego humoru. Jeśli szukasz wciągającego, bogatego w informacje przewodnika po kognitywnym podejściu do problemu znaczenia, ta książka może cię nauczyć bardzo wiele. – „Nature”

Bergen pisze lekko i dowcipnie… fascynująco… Po przeczytaniu tej książki słowa nigdy już nie będą miały dla ciebie tego samego znaczenia… - „New Scientist”

Ewidentny entuzjazm i poczucie humoru autora sprawiają, że lektura jest zarazem pouczająca i niesłychanie przyjemna. Zdecydowanie warto. - „Choice”

Czy modne teorie, ślepo wyznawana wiara lub szalone spekulacje mają jakikolwiek udział w procesie naukowego poznawania Wszechświata?

Profesor Roger Penrose, światowej sławy fizyk i matematyk, od niemal półwiecza nie tylko śledzi rozwój fizyki, ale i żywo w nim uczestniczy. W swojej najnowszej książce przygląda się roli, jaką odgrywają w tej dyscyplinie moda, wiara i fantazja. Na przykładzie teorii strun, kosmologii i mechaniki kwantowej opowiada o inspirującej, ale i czasem wiążącej ręce roli tych czynników na współczesnym froncie badań nad głęboką strukturą świata. Opisuje, w jaki sposób moda, wiara i fantazja ukształtowały jego własną karierę naukową, od teorii twistorów, uważaną za jedną z alternatyw dla teorii strun, po "konforemną kosmologię cykliczną" - ideę tak fantastyczną, że można by ją określić jako "konforemną kosmologię wariacką". Książka ta, jak wszystkie teksty Penrose'a, łączy niezwykłą głębię z szerokością perspektywy, dając jedyny w swoim rodzaju osobisty wgląd w świat współczesnej fizyki matematycznej.

Penrose sięga do serca najważniejszych problemów, z którymi zmaga się współczesna fizyka, pisząc tę bardzo osobistą, a przy tym prowokującą książkę popularnonaukową. – Publishers Weekly

Zapoznawanie się z bezkompromisowo niezależną perspektywą Penrose'a na fizykę jest zawsze inspirujące. – Nature

Wyjątkowo oryginalny, bogaty, dogłębnie przemyślany przegląd najmodniejszych współczesnych teorii próbujących wyjaśnić Wszechświat w skali najmniejszej i największej. – Science

Wielki projekt, bestseller wybitnego przedstawiciela nauki, kosmologa Stephena Hawkinga, jest jego najnowszym wkładem do debaty o „nowym ateizmie”. Hawking twierdzi, że to prawa fizyki powołały Wszechświat do istnienia, a nie Bóg. Jego stanowisko podważa John Lennox, matematyk z Oksfordu, w swojej książce Bóg i Stephen Hawking. Autor w błyskotliwym i logicznym wywodzie przeprowadza nas przez kluczowe miejsca w argumentacji Hawkinga, przedstawiając przy okazji najnowsze naukowe teorie i metody badawcze. Jest przekonany, że wywody Hawkinga, które negują Boże autorstwo dzieła stworzenia, paradoksalnie sprawiają, że czytelnik uznaje istnienie Boga za tym bardziej prawdopodobne.